انجمن سلول های بنیادی و پزشکی بازساختی دانشگاه شاهد
پادکست – زهرا مراوندی
درمان سرطان روشهای گوناگونی دارد که یکی از شایع‌ترین آنها پرتودرمانی (Radiotherapy) است. در پرتودرمانی از ذرات یا امواج پرانرژی مانند اشعه ایکس، گاما، پرتوهای الکترون یا پروتون استفاده میشود. به زبان ساده‌تر، سلول‌های شما به صورت طبیعی رشد کرده، تقسیم شده و سپس سلول‌های جدیدی را تشکیل میدهند. اما سلول‌های سرطانی چندین برابر (بسته به میزان وخامت و شدت بیماری) سریع‌تر رشد میکنند و تقسیم میشوند.
این تابش با ایجاد شکست‌های کوچک در DNA داخل سلول‌ها انجام میشود. این شکست‌ها از رشد و تقسیم بیش از حد سلول‌های سرطانی جلوگیری میکنند. طبیعتا این تابش بر سلول‌های سالم هم اثرگذار است ولی این سلول‌ها اثر کمتری میگیرند و سریع به حالت و عملکرد خود برمیگردند.
شیمی درمانی (Chemotherapy) و درمان‌های دیگر که خوراکی یا تزریقی هستند معمولا کل بدن را وادار به مقابله با سرطان میکنند اما پرتودرمانی، درمان موضعی است. این به این معناست که این روش فقط به قسمتی از بدن که نیاز به درمان دارد کمک میکند.
بعضی از روشهای پرتودرمانی، از مواد رادیواکتیوی استفاده میکنند که داخل بدن یا رگ‌ها قرار میگیرند. در این روش، مواد در سرتاسر بدن سفر میکنند اما اثر بسیار کمی بر روی قسمت‌های دیگر بدن دارند و تاثیر اصلی خود را بر نقاط هدف میگذارند.
چه کسانی نیاز به پرتودرمانی دارند؟
بیش از نصف بیماران سرطانی، به پرتودرمانی نیاز دارند. گاهی این روش تنها روش مورد نیاز برای درمان بیمار است و گاهی هم روشی کمکی در کنار دیگر روش‌هاست که این بستگی به نوع و وخامت بیماری و یا دیگر بیماری‌ها و عوارض شخص دارد.
هدف پرتودرمانی چیست؟
بیشتر اینگونه درمان‌ها تاثیری بر دیگر اعضای بدن ندارند و این بدین معناست که برای سرطانی که در نقاط مختلف بدن پخش شده است، مناسب نیست. با این حال رادیوتراپی همچنان به عنوان درمان و یا کمک درمان استفاده میشود. باید بخاطر داشت که هر سرطان و هر شخص متفاوت است. تابش معمولا به عنوان درمانی برای اهداف زیر است:
- جهت درمان یا بهبود مراحل پایین (Early-stage) سرطان
بعضی از انواع سرطان به تابش حساسیت نشان میدهند. پرتودرمانی در این موارد شاید به تنهایی برای بهبود یا درمان استفاده شود. در این موارد معمولا ابتدا شیمی‌درمانی یا دیگر روشهای ضد سرطان تجویز میشود.
برای بقیه سرطان‌ها، رادیوتراپی معمولا برای قبل از جراحی جهت بهبود تومور (به این روش pre-operative میگویند ) و یا برای بعد از جراحی جهت جلوگیری از برگشت سرطان و ثابت نگه داشتن وضعیت بیمار استفاده میشود. - برای جلوگیری از ابتلا دیگر قسمت‌ها به سرطان
سرطان میتواند از محل نشات گرفته، به سایر قسمت‌های بدن سرایط کند. دکترها معتقدند ممکن است تعداد ناچیزی از سلول‌های سرطانی که در اسکن‌ها دیده نشده‌اند به نقاط دیگر بدن سرایط کنند. برای مثال بیماران مبتلا به انواع خاصی از سرطان ریه همیشه گزینه‌هایی برای پرتودرمانی هستند چون شاید سلول سرطانی در محل سرطان شناسایی نشود ولی این نوع سرطان به مغز سرایط میکند. - برای درمان علائم ناشی از سرطان‌های پیشرفته
گاهی سرطان میتواند آنقدر انتشار پیدا کند و بدن را فرا بگیرد که راه درمانی وجود نداشته باشد اما پرتودرمانی میتواند روشی برای بهبود علائمی مانند درد، مشکل بلع یا تنفس و انسداد روده باشد. - برای درمان سرطانی که برگشته (درمان دوباره)
اگر فرد دوباره مبتلا به سرطان شود، میتوان از تابش استفاده کرد اما این به شرایط بیمار بستگی دارد. برای مثال اگر بیمار در همان قسمت قبلی (همان قسمتی که با رادیوتراپی درمان شده است) مبتلا شود، امکان استفاده از این روش نیست و نمیتوان تابش بیشتری به آن بافت داد که آن هم بستگی به میزان و جلسات رادیوتراپی در درمان گذشته دارد.
چگونگی تجویز پرتودرمانی
- تابش خارجی
در این روش از ماشینی در خارج از بدن که پرتو های پرانرژی را ساطع میکند استفاده میکنند. - تابش داخلی (با نام تخصصی Brachytherapy)
در این شیوه، منبع رادیواکتیو در داخل بدن و نزدیک به تومور قرار میگیرد و بنا به تجویز پزشک، یا خارج میشود و یا مدت معینی در داخل بدن می‌ماند و بعد خارج میشود. - تابش سیستمیک
برای درمان سرطان در این روش، مواد رادیواکتیو از طریق دهان یا تزریق به بدن بیمار وارد میشوند و در سرتاسر بدن سفر میکنند. (1)
پرتودرمانی برای بیماران سرطانی 80 سال به بالا
طی تحقیقاتی در بیمارستانی واقع در ایالات متحده آمریکا، پرونده 203 بیمار در سال‌های 1988 تا 1995 مورد بررسی قرار گرفت. محل رادیوتراپی بیماران مورد بررسی، به شرح زیر است:
سر و گردن (50 نفر) ، سینه (16 نفر) ، قفسه سینه (37 نفر) ، لگن (53 نفر) و سایر اعضا (39 نفر).
نتایج
94% از بیمارانی که درمان را ادامه دادند، درمان را بدون عوارض جدی به پایان رساندند. (12 نفر نیاز به قطع درمان داشتند). شایع‌ترین علت برای وقفه یا قطع درمان، کاهش وزن به علت اسهال، دیسفاژی (اشکال در بلع) و روند درمان بوده است.
نتیجه‌گیری پایانی آزمایش
پرتودرمانی روشی بسیار موثر و قابل تحمل برای کهنسال‌ترین افراد است و سن عامل مهم و تاثیرگذاری بر روی اثرات و عوارض رادیوتراپی نیست. (2)
عوارض ناشی از پرتودرمانی
معمولا پرتودرمانی عوارض جدی و خطرناکی ندارد. اما شدت، چگونگی و طول این عوارض به عواملی مثل بدن بیمار، جلسات پرتودرمانی، نوع پرتودرمانی و نوع سرطان و بافت تحت درمان توسط پرتودرمانی وابسته است. برای مثال عوارض ناشی از پرتودرمانی برای چند بافت را تشریح میکنیم:
- مغز: خستگی، از دست دادن مو، تهوع و استفراغ، تغییرات پوستی، سردرد و تاری دید.
- سینه: خستگی، از دست دادن مو، تغییرات پوستی، اِدِم (تورم اعضا).
- قفسه سینه: خستگی، از دست دادن مو، تغییرات پوستی، تغییرات حلق مانند اشکال در بلع، سرفه و اشکال در تنفس.
- لگن: اسهال، خستگی، تهوع و استفراغ، از دست دادن مو، مشکلات جنسی، اختلال در باروری، اختلال در دفع ادرار و مشکلات مثانه.
- معده و شکم: اسهال، خستگی، از دست دادن مو، تهوع و استفراغ، تغییرات پوستی و اختلالات ادراری و مثانه. (3)
چگونه در حین پرتودرمانی از خودمان در برابر عوارض پیشامده مراقبت کنیم؟
- مطمئن شوید استراحت کافی دارید. در حین این نوع از درمان، بدن بیش از قبل خسته میشود.
- متعادل غذا بخورید و رژیم غذایی مغذی داشته باشید. بسته به محل مورد درمان (مثلا شکم، لگن یا سر) ممکن است پزشک یا پرستار، پیشنهاد تغییر رژیم غذایی‌تان را بدهد.
- مراقب پوست محل مورد درمان باشید. اگر پرتودرمانی خارجی انجام میدهید، ممکن است پوستتان حساس و خشک شود. قبل از استفاده از هر نوع لوسیون، صابون، لوازم آرایشی، عطر، دارو و… از پزشک یا پرستار خود مشورت بگیرید.
- در حین درمان، لباس‌های تنگ نپوشید. لباس‌های گشاد و نخی بپوشید.
- از هرچیز چسبناک، اسکراب کردن و مالش در ناحیه تحت پرتودرمانی اجتناب کنید. اگر پوستتان نیاز به پانسمان دارد، از چسب زخمهای پوست حساس استفاده کنید.
- از سرما یا گرما دادن به ناحیه تحت پرتودرمانی بپرهیزید. (مثلا کمپرس گرم/ سرد)
- از پوستتان در برابر نور خورشید محافظت کنید.(پوست در این مدت بسیار حساس به نور آفتاب میشود). از دکتر خود بخواهید لوسیون یا کرمی حاوی ضد آفتاب به شما معرفی کند. (4)
برخی مردم بر این باورند که در حین پرتودرمانی، بدن فرد تحت درمان، رادیواکتیو میشود و افراد دیگر نباید به وی نزدیک شوند. آیا این باور درست است؟!
جوزت اسنایدر (Josette Snyder) خاطر نشان کرد: «جواب کلی به این نگرانی این است که ارتباط فیزیک منعی ندارد. اما در هرچیزی استثناتی وجود دارد.
برای مثال برای کسانی که پرتودرمانی خارجی انجام میدهند (یک دستگاه پرتو را ساطع میکند)، دوز های کم طی جلسات متوالی به بدن وارد میشود و بدن پرتو را در خود نگه نمیدارد. بنابراین منعی برای ارتباط فیزیکی ندارد.
در ارتباط با پرتودرمانی داخلی که منبع در بدن بیمار قرار میگیرد؛ در مواقعی که منبع (به شکل‌های مختلف از طریق دهان یا رگ وارد میشود) وارد بدن و در پایان جلسه از بدن خارج میشود، چون دیگر پرتویی در بدن وجود ندارد، ارتباط فیزیکی منعی ندارد.
اما زمانی وجود دارد که منبع پرتو در بدن بیمار برای مدتی قرار میگیرد (در پایان جلسه خارج نمیشود)؛ در این مواقع هنگام ارتباط فیزیکی، باید کمی مراقب باشد. برای مثال بدن فرد برای کسی که در کنار او نشسته و رانندگی میکند مشکلی پیش نمی‌آورد. اما بانوان باردار، کودکان زیر یکسال و حیوانات خانگی کوچک (توله‌ی سگ و گربه) باید کمی با او فاصله داشته باشند. برای مثال همدیگر را در آغوش نگیرند.» (5)
پرسش و پاسخ‌های متدوال راجع به پرتودرمانی:
– آیا در حین درمان، قادر به انجام کارهایم و رفتن به محل کارم خواهم بود؟
افراد زیادی تحت درمان رادیوتراپی هستند و همزمان به کار و شغل خود ادامه میدهند. اما بطور کلی پرتودرمانی باعث ضعف فیزیکی بدن میشود و این ضعف به میزان پرتودرمانی و شرایط بدن شخص بستگی دارد. توصیه ما به افراد تحت درمان این است که با همکاران خود صحبت کنند و شرایط خود را بازگو کنند و تقاضای ساعت کاری منعطف و کمتر داشته باشند.
-آیا حین بارداری میتوانم پرتودرمانی کنم؟
در حین بارداری نمیتوانید تحت رادیوتراپی قرار بگیرید چون تابش میتواند اثراتی منفی روی جنین داخل رحم داشته باشد. این امر را هم بخاطر داشته باشید که در حین این نوع از درمان هم به هیچ وجه باردار نشوید یا اگر مشکوک هستید که باردارید، حتما پزشک خود را مطلع کنید.
اگر در دوران شیردهی هستید با پزشک معالج خود در این باره مشورت کنید.
بدلیل امکان آسیب پرتودرمانی به اسپرم، مردانی که تحت درمانند نیز تا حداقل شش ماه پس از درمان باید از اقدام به فرزندآوری بپرهیزند. (6)
ویراستار: مهدیه قلمزن
منابع:
